تناوب زراعی در کشاورزی

تناوب زراعی چیست؟ 

به کشت محصولات مختلف به صورت پشت سر هم و با یک ترتیب مشخص در یک زمین کشاورزی و در یک دوره مشخص تناوب زراعی می گویند .

قبل از تناوب زراعی باید از سلامت خاک، مواد غذایی در آن، کنترل علف های هرز در منطقه و کنترل آفات اطمینان حاصل کرد .

برای این کار از محصولات زراعی مانند علوفه و غلات و از سبزیجات استفاده می کنند. کشت این محصولات به صورت متوالی بستگی زیادی به شرایط محیط کشت دارد.

تناوب زراعی در نقاط مختلف جهان در دوره های مختلف زمانی کوتاه مدت و بلند مدت انجام می شود. هر کدام از آن ها اهدافی را دنبال می کنند .

به طور کلی، برای تناوب زراعی موفق علاوه بر دانستن شرایط محیط کشت باید از نیازهای هر محصول اطلاعات کافی داشت .

به عنوان مثال باید دانست در  کشت اخیر گیاه چه عناصری از خاک را گرفته، وضعیت خاک از لحاظ مواد غذایی بررسی شود تا کشت بعدی به طور کارآمد انجام شود ‌‌.

در واقع هدف اصلی تناوب زراعی حفظ سلامت و حاصلخیزی خاک است ‌‌‌.

تناوب زراعی به گونه ای عمل می کند که با چرخش و کاشت محصولات مختلف در یک قطعه زمین، استفاده از کودهای شیمیایی، سموم دفع آفات و ... کاهش پیدا کند. این روش پرورش محصولات کشاورزی در بین کشاورزان موفق در طی چندین نسل معمول بوده است .

مزایای تناوب زراعی 

بهبود حاصل خیزی و ساختار خاک: با استفاده از تناوب زراعی در یک محیط کشت شرایط فیزیکی  شیمیایی خاک بهبود پیدا می کند و حاصلخیزی خاک را افزایش می دهد. محصولاتی که در یک برنامه تناوبی قرار می گیرند باید از نظر نیازهای غذایی و آبی و شکل ریشه با هم تفاوت داشته باشند. زیرا برخی گیاهان نسبت به سایرین مواد غذایی بیشتری را مصرف و جذب می کنند.

همچنین بعضی از گیاهان دارای ریشه ها عمیق و بعضی دیگر ریشه های سطحی نیز دارند. گیاهانی که ریشه عمیق دارند، می توانند با جذب مواد غذایی مثل پتاسیم از عمق خاک آن ها را در دسترس گیاهانی که ریشه سطحی دارند در کشت بعدی قرار دهند .

از گیاهانی که در تناوب زراعی برای بهبود عملکرد گندم استفاده می شود، کلزا می باشد  .

با کشت کلزا در تناوب زراعی می توان بیماری ها و آفات گندم را کاهش داد، علف های هرز را کنترل کرد، ساختمان خاک را به خاطر ریشه های ضخیم کلزا بهبود بخشید و عملکرد کشت گندم را افزایش داد .

کنترل آفات و امراض: هر گیاه زراعی زمانی که در شرایط نامطلوبی قرار بگیرند، امراض مختص به خود را دارند. پاتوژن های آن ها در بقایای گیاهی درون خاک یا محصول کشت شده زندگی می کنند و در محصول میزبان بیماری ایجاد می کند؛ در نتیجه با کشت متوالی یک محصول عوامل بیماری زا گسترش پیدا می کند و خسارت شدیدی را ایجاد می کند. به همین خاطر، با تناوب زراعی دیگر پاتوژن ها روی محصول غیرمیزبان بیماری ایجاد نمی کند .

همچنین با تناوب زراعی می توان آفات گیاهان را به طور موثری کنترل کرد. از آن جایی که  هر کدام از آفات برای تغذیه، گیاه میزبان خود را دارد، با کشت گیاهان متفاوت می توان آن ها را کاهش داد ‌.

کنترل علف های هرز: با کشت متوالی یک محصول شرایط برای رشد و نمو علف های هرز مساعد می شود. با کشت محصولات پوششی در تناوب زراعی رقابت برای مواد غذایی، نور و فضای لازم برای رشد افزایش پیدا می کند، در نتیجه رشد علف های هرز کاهش می یابد .

با کاهش علف های هرز در تناوب زراعی، جمعیت آن ها در کشت بعدی کمتر می شود ‌.

به طور مثال با کشت سویا علف های هرز بند واش کنترل می شود.

کنترل فرسایش خاک: تناوب زراعی با بهبود ساختمان خاک از فرسایش خاک در برابر باد و آب جلوگیری می کند. همچنین با خاک ورزی کمتر می توان از بستر کشت محافظت کرد و فرسایش خاک را کاهش داد ‌.

باران و بادهای شدید باعث جابه جایی لایه های سطحی خاک می شوند در نتیجه فرسایش خاک رخ می دهد. همچنین با آبیاری سنگین به خصوص کرتی و نشتی لایه های رویی خاک شسته می شود و فرسایش خاک رخ می دهد. با کشت گیاهان پوششی می توان از فرسایش خاک جلوگیری کرد و مانع جدا شدن و جابه جایی ذرات خاک شد . 

بعضی از گیاهان با ساقه و برگ های فراوان خود سطح خاک را به خوبی می پوشانند و از فرسایش های آبی و بادی جلوگیری می کنند .

افزایش عملکرد: با تناوب زراعی می توان عملکرد نهایی محصول را افزایش داد. به طور مثال زمانی که ذرت و سویا در یک تناوب قرار می گیرند، عملکردشان بیشتر از مواقعی است که به صورت متوالی کشت می شوند .

کاهش سمیت خاک: ریشه بعضی از گیاهان مواد سمی تولید می کنند با کشت یه محصول به صورت متوالی این مواد سمی به مرور زمان در خاک افزایش پیدا می کند، تا جایی که خاک قابلیت کشت را از دست می دهد .

با کشت دو محصول به صورت متوالی سمیت خاک کاهش پیدا می کند، به عنوان مثال شاخ و برگ سویا و ساقه های ذرت و سورگوم مواد سمی تولید می کند .

افزایش مواد آلی خاک: با تناوب زراعی بقایای محصول، سایر بقایای گیاهی و کودهای سبز به خاک افزوده می شوند. با افزایش مواد آلی ظرفیت نگهداری آب و نفوذ پذیری خاک زیاد می شود و خصوصیات خاک و ساختمان کلی آن بهبود پیدا می کند .

عوامل اقتصادی: با رعایت تناوب زراعی و کشت محصولات مختلف می توان مقاومت گیاهان را در برابر شرایط نامساعد محیطی افزایش داد. در نتیجه، هر چه تنوع کاشت بیشتر باشد ریسک تولید کمتر و هزینه مصرفی کمتر می شود .

 به عنوان مثال برخی از محصولات تحمل خوبی در برابر شرایطی مانند سیلاب دارند، این در صورتی است که بعضی دیگر مقاومت بالایی در برابر خشکی دارند. بنابراین، با کاهش آسیب پذیری هزینه تولید کمتر می شود .

نکات مهم و قابل توجه برای موفقیت تناوب زراعی 

·       زمین قابل کشت، شرایط بستر خاک، عوامل آب و هوایی، میزان بارندگی و دما باید با تناوب زراعی محصولات انتخاب شده بیشترین سازگاری را داشته باشد.

·       از چه محصولاتی برای تناوب زراعی استفاده می شود، باید این محصولات به گونه ای انتخاب شوند که مکمل یکدیگر باشند. به عنوان مثال بعد از غلات، کشت حبوبات توصیه می شود .

·       میزان در دسترس بودن مواد اولیه و تجهیزات کشاورزی، مانند بذر و ماشین آلات، نقش به سزایی در موفقیت تناوب زراعی دارند .

·       از گیاهانی برای تناوب زراعی استفاده شود که حاصلخیزی خاک را افزایش می دهند. محصولاتی که نیتروژن را تثیبت می کند، همیشه قبل از گیاهانی که نیتروژن زیادی نیاز دارند کشت می شوند، این کار باعث تامین نیتروژن محصول در کشت بعدی می شود.

·       ریشه های محصولات، در تناوب زراعی نقش مهمی را دارند. گیاهانی که ریشه های قوی دارند به عمق بیشتری از خاک نفوذ می کنند. در نتیجه، این گیاهان رشد خوبی در خاک های فشرده و سنگین دارند. این ریشه ها همچنین می توانند با جذب مواد غذایی از خاک آن ها را در دسترس گیاهانی که ریشه کم عمقی  دارند قرار بدهد .

·       کشت محصولات انتخاب شده باید از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد .

·       از کشت متوالی گیاهانی که دارای آفات و بیماری های مشترکی هستند اجتناب شود.

·       برای کنترل علف های هرز، باید محصولات برگی را با محصولاتی کاهی در یک تناوب زراعی قرار داد.

·       در تناوب زراعی بعد از کشت گیاهانی که نیتروژن را تثبیت می کنند، باید گیاهانی که نیاز بالایی از نیتروژن را دارند کشت شوند.

·       گیاهانی که ریشه عمیق دارند با گیاهانی که ریشه کم عمقی دارند باید در یک تناوب قرار بگیرند. 

·       برای کاهش فرسایش تا جای ممکن برای جلوگیری از آسیب پذیری لایه سطحی خاک در برابر آب و باد باید پوشیده از محصولات پوششی باشد.

·       تناوب زراعی را می توان به صورت کشت های پائیزه و بهاره به اجرا در آورد. 

·       زمانی که محصولی رشد کندتری دارد، برای تناوب زراعی باید از محصولی که رشد سریعتری دارد استفاده شود. مانند کشت گندم سیاه با شبدر قرمز یا گندم زمستانه.

به طور کلی توصیه می شود هر چهار سال یکبار از حبوبات برای تناوب زراعی استفاده شود.